Czym jest uzależnienie
Uzależnienie to stan umysłu, który charakteryzuje się specyficznymi zmianami w myśleniu, odczuwaniu i zachowaniu. Może mieć bardzo różne oblicza: chemiczne (alkohol, marihuana, amfetamina, nikotyna) i behawioralne (hazard, zakupy, seks, praca). Ciężar chemicznych oddziaływań na organizm jest znaczący i na pewno dodaje kosztów, jednak sam fakt uzależnienia jest destrukcyjny. Choć niektóre substancje mają właściwości, które przyspieszają cały proces i odgrywają w nim znaczącą rolę, to jednak wykonywanie różnych czynności może prowadzić do podobnego zjawiska. W trakcie aktywności takich jak gry losowe, seks dochodzi do pośredniego działania na mechanizmy mózgowe: układ nagrody oraz układ regulujący negatywny afekt. W tym sensie, istnieją czynności, które mają potencjał uzależniający, podobny do substancji chemicznych.
Jak wygląda uzależnienie
Zaczyna się od normalności. Początkowo każde picie czy palenie jest towarzyskie, granie sporadyczne, a seks czy praca są z adekwatną częstotliwością do potrzeb. W pewnym momencie myśli krążą już głównie wokół "tego czegoś", uwaga nastawia się na wyszukiwanie oznak "tego czegoś", z pamięci wyskakują skojarzenia, w głowie tworzą się plany. Niezależnie od tego, czym to jest, którą maskę przybrało, dochodzi do utraty kontroli nad problemowym zachowaniem (braniem, piciem, graniem, kupowaniem etc.). Nie tylko myśli i zachowania stają się narzędziem uzależnienia, ale również emocje, co określa się jako nałogową regulacją emocji. Cały ten proces, który dzieje się w dużej mierze poza świadomością osoby uzależnionej, prowadzi do licznych konsekwencji: pogorszenia zdrowia, finansów, relacji interpersonalnych. Jednym słowem na końcu jest cierpienie. Zaczyna się od normalności. Jedne osoby na tym poprzestają, inne wpadają w uzależnienie.
Jakie są przyczyny uzależnienia
Uzależnienie jest związane z jednej strony z uzależniającym potencjałem substancji, z drugiej z pewną podatnością człowieka. Po pierwsze zdarza się, że układy w naszym mózgu działają w sposób niestandardowy. Układy, które odgrywają największą rolę w uzależnieniu, to układ dopaminergiczny(układ nagrody), serotoninergiczny (regulacja negatywnego afektu) oraz związane z adrenaliną i noradrenaliną. Jeśli ich działanie nie jest optymalne, to nasz mózg będzie podatny na uzależnienie. Po drugie ludzki mózg jest plastyczny, więc zmienia się pod wpływem doświadczeń. W przypadku spotkania się z trudnymi sytuacjami, szczególnie w okresie dzieciństwa i okresu dorastania (ale nie tylko), dochodzi do zmian adaptacyjnych, zmian, które są adekwatne do traumatycznego zdarzenia, ale zupełnie nie przystające do normalnego, przeciętnego życia. Osoby, które doznały bolesnych przeżyć, mogą być bardziej podatne na uzależnienia w życiu dorosłym. Na to nakłada się trzeci czynnik - kultura. W danej społeczności dostępne są niemal gotowe przepisy dotyczące różnych zachowań. Między innymi tego, czy mamy prawo cierpieć, jak mamy to cierpienie przeżywać , a także co wolno robić, a czego nie. Dlatego w Polsce wciąż uzależnienie od alkoholu jest częstsze niż od narkotyków, a uzależnienie od pracy jest zupełnie ignorowane, bo przecież ciężka praca to pożądane zjawisko społeczne.
Po czym poznać uzależnienie?
Choć leżący u podłoża mechanizm jest podobny, istnieje rozróżnienie na uzależnienie chemiczne i behawioralne.
O uzależnieniu chemicznym mówimy, kiedy w przeciągu ostatnich 12 miesięcy spełnione są co najmniej 2 z poniższych kryteriów:
- częste zażywanie w większych ilościach lub przez dłuższy czas niż zamierzano
- uporczywe pragnienie spożycia lub nieudane próby ograniczenia/kontrolowania
- poświęcenie dużej ilości czasu na aktywności związane ze zdobyciem substancji lub niwelowaniem skutków zażycia
- głód substancji lub silne pragnienie spożycia
- nawracające zażywanie powodujące zaniedbywanie głównych obowiązków w pracy/szkole lub domu
- spożywanie pomimo nawracających lub ciągłych problemów społecznych lub interpersonalnych powodowanych lub pogłębionych przez zażywanie substancji
- ograniczenie lub porzucenie z powodu substancji ważnych aktywności społecznych, zawodowych lub rekreacyjnych
- powracanie do spożywania alkoholu w sytuacjach zagrożenia i fizycznego niebezpieczeństwa
- spożywanie substancji mimo ciągłych lub nawracających problemów fizycznych lub psychicznych, prawdopodobnie spowodowanych lub pogłębionych przez zażywanie substancji
- tolerancja (potrzeba większej ilości w celu osiągnięcia pożądanego efektu lub mniejszy efekt przy spożyciu stałej ilości)
- występowanie zespołu abstynencyjnego (pojawienie się charakterystycznych objawów po zakończeniu spożycia lub spożywanie w celu uniknięcia tych objawów)
O uzależnieniu behawioralnym mówimy, gdy:
- występuje duże zaabsorbowanie danym zachowaniem leżącym u podstawy uzależnienia, np. często sięgamy po alkohol lub myślenie o napiciu się alkoholu pochłania sporo naszych myśli
- celem danego zachowania (np. wypicia alkoholu) jest zmiana nastroju
- obserwujemy wzrost tolerancji na substancję/przedmiot uzależnienia
- występują symptomy odstawienie i przejawiają się one w sferze emocjonalnej, zachowania i poznawczej, czasem także w biologicznej np. ból głowy
- obserwujemy konflikty w obszarach intrapsychicznych, interpersonalnych (rodzina, przyjaciele) lub w obrębie innych czynności (praca, rekreacja, szkoła), które wcześniej były satysfakcjonujące
- mają miejsce nawroty
Jak leczyć uzależnienie?
Obecnie istnieje kilka podejść terapeutycznych, a głównym jest podejście poznawczo-behawioralne oraz dialog motywujący. Po terapię CBT powinniśmy sięgnąć, jeśli mamy poczucia uzależnienia i chcemy sobie z tym poradzić, choć samodzielne próby są mało skuteczne. Natomiast dialog motywujący nabiera większego znaczenia w przypadku osób, które mają dużo wątpliwości co do swojego stanu, nie są do końca przekonane, że to ich dotyczy.
Czy abstynencja jest jedynym rozwiązaniem?
Wiele osób na myśl o pełnej abstynencji od substancji aż się wzdryga. I choć jest to dodatkowy sygnał, że substancje odgrywają zbyt duża rolę w życiu, to rzeczywiście możliwa jest próba podjęcia kontrolowania używania substancji. Tym większe ma to znaczenie w przypadku uzależnienia czynnościowego, gdzie z niektórych aktywności jak praca, zakupy, aktywność fizyczna nie sposób całkowicie zrezygnować. Obecnie programy wychodzenia z nałogu dopasowywane są do indywidualnych potrzeb zainteresowanych osób. Są oparte o pełną abstynencję, kontrolę objawów lub redukcję szkód - w zależności od możliwości i potrzeb osoby uzależnionej.