Osobowość - geny czy wychowanie?
W sprzyjających warunkach nasza osobowość ma szansę na harmonijny, zrównoważony rozwój, zachowując elastyczność i zgodność z normami społecznymi. Oczywiście nie mniej istotne są cechy temperamentne jednostki. Niektóre z nich można obserwować niemal od narodzin i dlatego właściwym byłoby traktowanie ich jako rodzaju "skłonności" istotnej dla rozwoju osobowości.
Na cechy wrodzone nakłada się natomiast wpływ interpersonalny i społeczny, istotny od pierwszego dnia życia dziecka, którego roli bezwzględnie nie należy umniejszać. To czy otrzymamy akceptację, miłość i opiekę, bezpieczeństwo oraz zdrowe zasady i normy, a także adekwatną do wieku autonomię i czas na zabawę, a także między innymi to czy nasze kontakty rówieśnicze będą przebiegały w sposób zdrowy, może znacząco nasilać lub osłabiać cechy wrodzone będące zrębem osobowości.
Nie każdy ma szczęście dorastać w sprzyjających warunkach rodzinnych i rówieśniczych. Wiele osób narażonych jest na negatywny wpływ środowiska. To z kolei sprzyjać może rozwojowi zaburzeń osobowości lub też rysu zaburzeń osobowości (problemy o znacznie mniejszym nasileniu, z niepełnym obrazem zaburzenia).
Osobowość to najprościej rzecz ujmując, zupełnie niepowtarzalny i indywidualny dla każdego człowieka zbiór cech i sposobów doświadczania wewnętrznego (emocji, myśli, przekonań, doznań) oraz schematów zachowań.
Czym więc jest zaburzenie osobowości?
Kiedy ten stały zbiór cech, doświadczania emocji i wzorców zachowań:
- powoduje, że osoba cierpi
- sprawia, że dany człowiek źle funkcjonuje w relacjach, zawodowo/szkolnie i w innych ważnych obszarach życia
- nie jest zharmonizowany z oczekiwaniami społecznymi (w danej kulturze)
- jest sztywny i nie uelastycznia się praktycznie nigdy (nawet gdy jednoznacznie wymaga tego sytuacja społeczna czy potrzeby danej jednostki)
- utrzymuje się "od zawsze" (pewne cechy były widoczne już na etapie dzieciństwa lub wczesnej młodości)
- i jednocześnie nie jest to wynikiem innego zaburzenia lub działania substancji odurzających mówimy o zaburzeniu osobowości.
Psychoterapia zaburzeń osobowości online
Istnieje kilka podejść terapeutycznych zajmujących się pomocą w tym zakresie. Te które proponujemy w naszej pracowni online to terapia CBT oraz elementy Terapii Schematu (to także terapia w paradygmacie CBT).
Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń osobowości trwa dłużej od interwencji dotyczących innych trudności. Wymaga od terapeuty i pacjenta działań w wielu obszarach oraz empatycznej, autentycznej relacji terapeutycznej. Opiera się na wnikliwej diagnozie, interwencjach poznawczych, a przede wszystkim dużej ilości technik doświadczeniowych pozwalających na emocjonalne przetwarzanie.
Terapia Schematu poszerza oraz ubogaca techniki tradycyjnie stosowane w terapii CBT. Wprowadza do terapii dużą ilość pracy u źródeł problemów osobowościowych bijących z dzieciństwa, a także szeroki wachlarz doświadczania wyobrażeniowego, odgrywania ról, dyskusji z elementami naszej osobowości (schematami, trybami).
Efektem jest wielowymiarowa zmiana zarówno na gruncie przekonań jak również doświadczania wewnętrznego i zachowań.
Zaburzenie osobowości borderline i nie tylko
Poniżej przedstawiono rozumienie poszczególnych zaburzeń osobowości w kontekście poznawczo-behawioralnym uwzględniając, to jak osoba z danym zaburzeniem widzi siebie, jaki ma obraz innych ludzi, jakie żywi przekonania i jakie strategie zachowania często wybiera/powtarza oraz jakich nie podejmuje lub sięga po nie rzadko.
Profile poznawcze zaburzeń osobowości Beck, A.T. (red.), Davis, D.D. (red.), Freeman, A. (red.). (2016). Terapia Poznawcza Zaburzeń Osobowości. Kraków; Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
|
Zaburzenie osobowości |
Obraz siebie |
Obraz innych ludzi |
Najważniejsze przekonania (stawiane sobie nakazy, zakazy i warunki) |
Zachowania nadmiernie rozwinięte |
Zachowania słabo rozwinięte |
|
Unikowe |
Gorsza Wrażliwa na umniejszenie i napięcie emocjonalne |
Krytyczni Deprecjonujący Lepsi |
"Nie mam przyjaciół, więc nie da się mnie lubić" "Jeśli ludzie mnie poznają, to mnie odrzucą lub upokorzą" "Uważaj" "Nie wyglądaj dziwnie" "Nie rzucaj się w oczy" |
Przewiduje i unika sytuacji w których może zwrócić na siebie uwagę lub poczuć dyskomfort Tłumi emocje Jest bierna Unika i ucieka Rozpamiętuje i pragnie relacji z innymi |
Podejmowanie ryzyka w kontekście społecznym Upominanie się o swoje prawa Niezobowiązujące interakcje społeczne Ekspresja emocji |
|
Zależne |
Ogromnie zaspokojonych potrzeb Słaba Wrażliwa, niekompetentna bez wsparcia Wrażliwa na doświadczenie opuszczenia |
Wyidealizowany Opiekuńczy Dają wsparcie Kompetentni |
"Jeśli nie mam się na kim oprzeć, jestem zgubiona" "Jeśli mam wokół siebie ludzi, to jestem bezpieczna i szczęśliwa" "Zrób wszystko, aby utrzymać relacje" "Nie ryzykuj samodzielności" |
Mocno przywiązuje się do ludzi Szuka pomocy Kurczowo trzyma się bliskich Tłumi siebie Oddaje decyzji innym Polega na innych Starasz się zadowalać otoczenie |
Zdrowe oddzielenie od innych Wyrażenie siebie Rozwijanie umiejętności zainteresowań Poleganie na sobie |
|
Bierno-agresywne |
Samowystarczalna Podatna na manipulacje |
Natrętni Roszczeniowi Dominujący Apodyktyczni |
Jeśli zrezygnują z wolności wyboru, to przegram sprawę Podaj im dłoń, a wezmę całą rękę Zgódź się, a potem rób co chcesz bronić swego, nie poddawaj się |
Pośrednia kontrola Bierny opór. Pozorna uległość Obchodzi zasady i oczekiwania |
Asertywność Współpraca Negocjowanie Akceptacja granic |
|
Obsesyjno - kompulsywne |
OdpowiedzialnaWymagająca Wrażliwa na błędy |
Beztroscy. Niekompetentni Pobłażają sobie Nieodpowiedzialni |
Jeśli nie będę mieć wszystkiego pod kontrolą, to się rozpadnie Ludzie powinni skutecznie działać i bardziej się starać Wszystko jest zawsze na mojej głowie Muszę przejąć kontrolę |
Sumienna i drobiazgowa Robi wszystko "jak trzeba" Zauważa i każe niedociągnięcia Przestrzega zasad Dyktuj powinności Poskromia impulsy |
Spontaniczność Żartobliwość Twórcze poszukiwania Rozumienie rozsądnych standardów i wyjątków |
|
Paranoiczne |
Samotniczką Narażone na grabiesz Prawa Szlachetna. Inteligetna |
Oszukują Złośliwi Dominują Mają złe zamiary |
Ludzie mnie wykorzystają, jeśli tylko im na to pozwolę Jeśli zachowam czujność to zdołam się obronić Nie wolno nikomu ufać Zawsze trzeba bronić swego |
Podejrzliwość Czujność Chowa się jest skryta Kontrakt |
Zaufanie Odprężenie Akceptacja Otwartość |
|
Schizotypowe |
Samotniczka Narażona na atak obcych sił Inna Kontakt z siłami nadprzyrodzonymi |
Nieżyczliwi Wrodzy |
Jeśli będę inna wzbudzę podziw i ludzie zostawił mnie w spokoju Jeśli użyje swoich mocy, obce siły mnie ochronią Bądź niezwykła Trzymaj się z dala od ludzi Chroń swój dar Nie pozwalaj ludziom zanadto się zbliżyć |
Wkłada maskę Trzyma się na dystans Stara się niekonwencjonalnie wyglądać Ma magiczne narzędzia i talizmany |
Budowanie bliskich relacji Działanie w społeczności Przestrzeganie konwencji społecznych |
|
Schizoidalne |
Samotniczka Dziwaczka Odmieniec Samowystarczalna Inna Wrażliwa na presję społeczną |
Roszczeniowi Nieżyczliwi Wrodzy |
Jeśli się otworzę, to ludzie zobaczą, że jestem dziwna. Będą mi dokuczać albo mnie odrzucą Nie lubię towarzystwa, więc nie ma sensu utrzymywać z nikim kontaktów Unikaj kontaktu z ludźmi Uwolni się od nich Niech sobie robią, co chcą, beze mnie |
Izoluje się fizycznie Nie reaguje Spędzać czas samotnie Tłumi emocje Oderwana |
Tolerowanie bliskości społecznej Niezobowiązujące kontakty towarzysko-społeczne Ekspresja wyrazu Ryzyko emocjonalne w niegroźnych sytuacja |
|
Antyspołeczna |
Silna Inteligentny Autonomiczną Niezniszczalna |
Słabi Głupi Podatni na wykorzystanie Spętani przepisami Idioci przestrzegający zasad |
Praca to głupota, jeśli możesz wykorzystać system Jeśli tego nie zrobię (np. nie będę sprzedawać narkotyków), to i tak zrobią to inni Nie ma co się przejmować że kogoś skrzywdzę Wykorzystaj okazję Zabaw się i weź to, na co masz ochotę |
Manipuluje Oszukuje Oportunistyczne Drapieżne. Szuka mocnych wrażeń |
Odpowiedzialność Empatia Przestrzeganie zasad Tłumienie zachowań |
|
Narcystyczne |
Wyjątkowa Lepsza Zasługuje na specjalne przywileje Majestatyczna Wrażliwe na utrata statusu |
Gorsi Wielbiciele Chcieliby być na moim miejscu Mało ważni Nie warci czasu i uwagi |
Jestem wyjątkowa, więc należy mi się wyjątkowe traktowanie Gdy ktoś narzuca mi wyzwanie, muszę udowodnić że jestem lepsza Określone atrybut y dowodzą mojej wyższości Zawsze domagaj się tego, co najlepsze Nie pozwól się wyprzedzić Dbaj o wizerunek |
Rywalizuje Przechwala się Wykorzystuje Manipuluje dla zdobycia władzy i statusu Wyolbrzymia własną wielkość Atakuje konkurentów Dręczy słabszych Wykracza poza przyjęte zasady i granice |
Dzielenie uwagi Okazywanie empatii i względów Tłumienie w sobie potrzeby przechwalania, rywalizowania czy dominowania Przestrzeganie zasady wzajemności |
|
Histrioniczne |
Efektowana Zadbana Niekompetentna Wrażliwa na doświadczenie zaniedbania Potrzebująca uwagi i aprobaty Bezwartościowa |
Można ich uwieść Chłonni wielbiciele Łatwo nimi manipulować |
"Jeśli nie wzbudzę podziwu, otoczenia, to chyba oszaleję" "Jeśli będą zachowywać się uwodzicielsko, to mnie zauważą" "Korzystaj ze swojego uroku" "Wyrażaj uczucia" "Zmuszaj otoczenie do zaspokajania swoich potrzeb" |
Wyolbrzymia emocje Eksponuje własną seksualnością Skarży się na dolegliwości somatycznych Reaguje impulsywnie Ta teatralne napady złości Popisuje się, aby zwrócić na siebie uwagę |
Refleksja Kontrola impulsów Tolerowanie przykrych emocji Przestrzeganie zasady wzajemności Dyskrecja seksualna |
|
Depresyjne |
Na zawsze bezwartościowa Wrażliwe na doświadczenie straty i bezsensu życia Niekompetentna Nie zmienię się Żałosna |
Głupi Żyją w ułudzie Egoistyczni Gorsi ode mnie |
"Nadzieja tylko na razie mnie na dalsze rozczarowania" "Skoro inni są niekompetentni, to ja w porównaniu z nimi nie jestem wcale najgorsza" "Nie oczekuj zbyt wiele, to się nie rozczarujesz" "Nie ma po co" |
Ocenia krytycznie Narzeka Unika Zamartwia się Rozpamiętuje Prokrastynuje Bierne poddanie |
Dostrzeganie zalet i pozytywnych emocji Poprawa negatywnych nastrojów Patrzenie na przyszłość z optymizmem |
|
Borderline |
Niedoskonała Wrażliwa na doświadczenie przemocy, zdrady i zaniedbania Niegodziwa Nie znająca samej siebie Słaba i przytłoczona Nie potrafiąca sobie pomóc |
Życzliwi i opiekuńczy, ale nie można im ufać Są silni i opiekuńczy, ale mogą zmienić front Mogą mnie wykorzystać zranić lub opuścić |
"W pojedynkę sobie nie poradzę" "Jeśli komuś zaufam, to zostanę wykorzystana lub porzucona" "Jeśli moje uczucia zostaną zignorowane lub z lekceważona, to stracę panowanie nad sobą" "Domagaj się zaspokojenia potrzeb" "Nie bądź dłużna" "Szukaj natychmiastowej ulgi" |
Podporządkowuje własne potrzeby Na przemian tłumi emocje i dramatycznie protestuje Mści się na innych Zmniejsza napięcie poprzez zachowanie nierozważny i autodestrukcyjne |
Zaufanie w relacjach przywiązania Komunikowanie własnych potrzeb i wyznaczenie granic Modulowanie złości Tolerowanie przykrych emocji Kontrola impulsów |
Literatura
- Beck, A.T. (red.), Davis, D.D. (red.), Freeman, A. (red.). (2016). Terapia Poznawcza Zaburzeń Osobowości. Kraków; Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- J.E.Young, J.E., Klosko, J.S. (2012). Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych. Warszawa; Wydawnictwo Zielone Drzewo.
- J.E.Young, J.E., Klosko, J.S., Weishaar, M.E(2014). Terapia Schematów. Przewodnik Praktyka. Sopot; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- Van Genderen, H., Arntz, A. (2016). Terapia schematów w zaburzeniu osobowości typu borderline. Sopot; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub.
- Morrison, J. (2016). DSM 5- bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicysty. Tłum Robert Andruszko. Kraków; Wydawnictwo UJ.